Η ΕΞΑΝΘΡΩΠΙΣΗ ΚΑΙ Η ΑΠΑΝΘΡΩΠΙΣΗ (ΤΟΥ ΠΑΟΥΛΟ ΦΡΕΪΡΕ, 1921-1997 )

Ο κύριος Φρέιρε έχει πολλά να πει στους Μικρούτσικους και στις Πάνια και στους Κωστόπουλους και στους Λιακόπουλους αυτού του κόσμου:

Το πρόβλημα της εξανθρώπισης, από άποψη σπουδαιότητας, ήταν πάντα ένα κεντρικό πρόβλημα. Σήμερα είναι όχι μόνο κεντρικό αλλά και αναπόδραστο. Η έγνοια για εξανθρώπιση οδηγεί στην αναγνώριση της απανθρώπισης όχι μόνο σαν οντολογικής δυνατότητας, αλλά και σαν ιστορικής πραγματικότητας. Καθώς ο άνθρωπος συλλαμβάνει την έκταση της απανθρώπισης, αναρωτιέται αν η εξανθρώπιση είναι μια βιώσιμη δυνατότητα. Ιστορικά, κάτω από συγκεκριμένες αντικειμενικές συνθήκες, τόσο η εξανθρώπιση όσο και η απανθρώπιση είναι δυνατότητες για τον άνθρωπο, ως όν ατελές, που έχει συνείδηση της ατέλειάς του.

Όμως ενώ τόσο η εξανθρώπιση όσο και η απανθρώπιση είναι πραγματικές εναλλακτικές καταστάσεις, μόνο η εξανθρώπιση είναι ο προορισμός του ανθρώπου. Αυτός ο προορισμός συνέχεια χάνεται από την προοπτική του ανθρώπου, ενώ ταυτόχρονα εκδηλώνεται μέσα από αυτήν την ίδια την άρνηση. Παραλύει από την αδικία, από την εκμετάλλευση, κι από τη βία των δυναστών. Εκδηλώνεται με τη δίψα των καταπιεζόμενων για ελευθερία και δικαιοσύνη, και με τους αγώνες τους ν' ανακτήσουν τη χαμένη τους ανθρωπιά.

Η απανθρώπιση χαρακτηρίζει όχι μόνο εκείνους από τους οποίους αφαιρέθηκε η ανθρωπιά, αλλά κι εκείνους που τους την έχουν αφαιρέσει (αν και με διαφορετικό τρόπο). Είναι μια πραγματική διαστρέβλωση, μια διαστροφή του προορισμού του ανθρώπου, που είναι ένας: να γίνει ολοκληρωμένος άνθρωπος. Αυτή η διαστροφή συντελείται μέσα στην ιστορία, αλλά δεν έχει σχέση με τον ιστορικό προορισμό του ανθρώπου. Το να παραδεχτούμε την απανθρώπιση σαν ιστορικό προορισμό θα μάς οδηγούσε είτε στον κυνισμό είτε στην άκρα απελπισία. Οι αγώνες για την εξανθρώπιση, για την απλελευθέρωση της εργασίας, για το ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης, για την εκδήλωση των ανθρώπων ως προσώπων, θα ήταν χωρίς νόημα. Η πάλη αυτή γίνεται δυνατή μόνο και μόνο γιατί η απανθρώπιση δεν είναι η προδιαγεγραμμένη μοίρα του ανθρώπου αλλά το αποτέλεσμα μιας άδικης τάξης πραγμάτων που γεννά τη βία των καταπιεστών, που με τη σειρά της απανθρωπίζει τους καταπιεσμένους. Για να έχει νόημα αυτή η πάλη, δεν πρέπει ο καταπιεζόμενος να γίνει με τη σειρά του καταπιεστής του καταπιεστή, στην προσπάθειά του να ανακτήσει την ανθρωπιά του (ή να την δημιουργήσει). Πρέπει να γίνει αποκαταστάτης της ανθρωπιάς και των δυό.

(...) Κάθε προσπάθεια να αμβλυνθεί η πίεση του δυνάστη από σεβασμό στην αδυναμία του καταπιεζόμενου, καταλήγει να παίρνει τη μορφή ψεύτικης μεγαλοψυχίας. Για να έχουν την ευκαιρία οι δυνάστες να εκδηλώνουν την "μεγαλοψυχία" τους, θα πρέπει να διαιωνίζουν και την αδικία. ¨Ενα άδικο κοινωνικό καθεστώς είναι μια αστείρευτη πηγή αυτής της μεγαλοψυχίας που τρέφεται με το θάνατο, την απόγνωση, και τη φτώχεια.

Αληθινή μεγαλοψυχία είναι ο αγώνας για να εξαλειφθούν οι αιτίες που τρέφουν την ψεύτικη φιλανθρωπία. Η ψεύτικη φιλανθρωπία εξαναγκάζει τοιυς δειλούς και τους υποταγμένους, τα "σκουπίδια" της ζωής, ν΄ απλώνουν τα τρεμέμενα χέρια τους για ελεημοσύνη. Η πραγματική μεγαλοψυχία βρίσκεται στην πάλη για αν περιοριστεί η ανάγκη ν' απλώνονται ικετευτικά τούτα τα χέρια - ανθρώπων ή λαών, για να γίνουν όλο και περισσότερα τ΄ ανθρώπινα χέρια που εργάζονται, και με την ερτγασία τους αλλάζουν τον κόσμο.

(1)Τα σύγχρονα κινήματα ανταρσίας, ιδιαίτερα των νέων, δεν είναι παρά μια ασίγαστη αναζήτηση της ουσίας του ανθρώπου. Αυτό είναι το ερώτημα που κρύβεται πίσω από τις ποικιλόμορφες εκδηλώσεις της: ο άνθρωπος ως ύπαρξη ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους (ο άνθρωπος μέσα στον κόσμο και για τον κόσμο). Βάζοντας στο σκαμνί τον πολιτισμό της καταναλωτικής κοινωνίας, καταδικάζουν τις κάθε λογής γραφειοκρατίες, αξιώνουν την μεταρρύθμιση των πανεπιστημίων (ζητώντας ν' αλλάξει ο αυστηρός και δύσκαμπτος χαρακτήρας της σχέσης ανάμεσα στον δάσκαλο και στον φοιτητή), καταφέρονται ενάντια στο κατεστημένο και στους ξεπερασμένους θεσμούς, προσπαθώντας να καταξιώσουν τους ανθρώπους ως Υποκείμενα που θα πρέπει να παίρνουν τις αποφάσεις. (...)


(παιδεία από βάθρο και παιδεία που προβληματίζει)

Όταν οι άνθρωποι βλέπουν να ματαιώνονται οι προσπάθειές τους να δράσουν υπεύθυνα, όταν βρίσκονται σε αδυναμία να χρησιμοποιήσουν τις ικανότητές τους, υποφέρουν. "Αυτή η θλίψη της ανημποριάς, οφείλεται στο ότι η ανθρώπινη ισορροπία έχει διαταραχτεί", λέει ο Erich Fromm (*στο "The Heart of Man"). Το άγχος όμως που προκαλεί η ανικανότητα για δράση, τους σπρώχνει ταυτόχρονα ν' ανατρέψουν την ανημποριά τους, επιχειρώντας

"...ν' ανακτήσουν την ικανότητά τους για δράση. Είναι όμως σε θέση να το κάνουν, και με ποιόν τρόπο; Ένας τρόπος είναι να υποταχτούν σε ένα άτομο ή σε μια ομάδα που έχει δύναμη, και να ταυτιστούν με αυτό. Με τη συμβολική αυτή συμμμετοχή στη ζωή ενός άλλου ατόμου (ή μιας ομάδας), οι άνθρωποι έχουν την αυταπάτη πως δρουν, ενώ στην πραγματικότητα δεν κάνουν τίπ0οτε άλλο από το να υποτάσσονται, και να γίνονται κομμάτι εκείνων που δρουν"....


(ο διάλογος και ο αντι-διάλογος)

Δράση + Σκέψη = λόγος = έργο = πράξη

Θυσία της δράσης = βερμπαλισμός
Θυσία της σκέψης = ακτιβισμός

Δεν υπάρχει αληθινός λόγος που να μην είναι συγχρόνως μία πράξη. Το να πεις ένα σωστό λόγο ισοδυναμεί με το να μετασχηματίζεις τον κόσμο.

Ένας όχι αυθεντικός λόγος, δηλαδή ένα λόγος ανίκανος να μετασχηματίσει την πραγματικότητα, προκύπτει από τη διχοτόμηση που έχει γίνει ανάμεσα στα δύο στοιχεία. Όταν ένας λόγος στερείται τη διάστασή του της δράσης, τότε πάσχει και η διάστασή του της σκέψης, γίνεται μια άσκοπη φλυαρία (βερμπαλισμός), που δε μπορεί να καταγγείλει τον κόσμο, γιατί μια τέτοια καταγγελία προϋποθέτει δέσμευση για αλλαγή, κι αλλαγή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς δράση.

Από την άλλη μεριά, αν δίνεται έμφαση στη δράση, σε βάρος της σκέψης, τότε ο λόγος μετατρέπεται σε ακτιβισμό - σε δράση για την δράση - που αρνιέται τη σωστή πράξη και καθιστά αδύνατο τον διάλογο.

Όποια μορφή κι αν πάρει η διχοτόμηση, δημιουργεί μη αυθεντικές μορφές ύπαρξης, και ταυτόχρονα μορφές ψευδούς στοχασμού, που με τη σειρά τους ενισχύουν την αρχική διχοτόμηση.

Το να υπάρχεις όμως ως άνθρωπος είναι το ίδιο με το να ονοματίζεις τον κόσμο, που ισοδυναμεί με το ν' αλλάζεις τον κόσμο. Οι άνθρωποι δεν πλάθονται με τη σιωπή, αλλά με τον λόγο, με το έργο, με το συνδυασμό δράσης-σκέψης.

Ο διάλογος είναι η συνάντηση μεταξύ ανθρώπων, με ενδιάμεσο την πραγματικότητα, για την ανακάλυψη και την ονομάτιση αυτής της πραγματικότητας. Δεν μπορεί λοιπόν να υπάρξει διάλογος ανάμεσα σ εκείνους που θέλουν να ονομάσουν την πραγματικότητα και σ' εκείνους που δεν θέλουν να την ονομάσουν, ούτε και ανάμεσα σ εκείνους που αρνοιύνται στους άλους το δικαίωμα να εκφέρουν το λόγο τους και σ εκείνους που τους έχει αφαιρεθεί το δικαίωμα να εκφραστούν. (...)

Διάλογος δεν μπορεί να υπάρξει όταν λείπει μια βαθιά αγάπη για τον κόσμο και για τυς ανθρώπους. Η ονομάτιση του κόσμου, μια πράξη δημιουργίας και αναδημιουργίας, δεν είναι δυνατή αν δεν είναι διαποτισμένη από αγάπη. Η αγάπη είναι συγχρόνως το θεμέλιο του διαλόγου και ο διάλογος ο ίδιος. Αποτελεί έργο υπεύθυνων Υποκειμένων και δεν μπορεί να υπάρξει σε μια σχέση κυριαρχίας. Η κυριαρχία αποκαλύπτει την παθολογία της αγάπης: το σαδισμό του καταπιεστή και τον μαζοχισμό του καταπιεζόμενου. Γιατί η αγάπη είναι μια πράξη θάρρους, και όχι φόβου. Η όταν δεν αγαπώ τον κόσμο - όταν δεν αγαπώ τη ζωή - όταν δεν αγαπώ τους ανθρώπους - τότε δεν μπορώ ν ανοίξω διάλογο.

Όσο περνά ο καιρός, πείθομαι όλο και πιό βαθιά ότι οι πραγματικοί επαναστάτες πρέπει να βλέπουν την επανάσταση ως πράξη αγάπης.

Από την άλλη μεριά, ο διάλογος είναι αδύνατος χωρίς την ταπεινοφροσύνη. Η ονμάτιση του κόσμου, μέσω της οποίας οι άνθρωποι αναπλάθουν συνέχεια αυτόν τον κόσμο, δεν μπορεί να είναι μια πράξη αλαζονείας. Όποιος δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του ως κοινό θνητό, έχει πολύ δρόμο ακόμα να κάνει ώσπου να φτάσει στο σημείο της συνάντησης .

Ο διάλογος απαιτεί ακόμα έντονη πίστη στον άνθρωπο... (...) ούτε μπορεί να υπάρξει διάλογος χωρίς ελπίδα (...) Τέλος, δεν μπορεί να υπάρξει πραγματικός διάλογος αν δεν περιέχει κριτικό στοχασμό.

Πάουλο Φρέιρε, Η αγωγή του καταπιεζόμενου, 1970
Εκδόσεις Ράππα 1977 - μετάφραση Γιάννη Κρητικού ( με τροποποιήσεις)

Paulo Freire, 1921-1997, Πανεπιστημιακός Δάσκαλος και συγγραφέας.
Μεγάλωσε στις φτωχογειτονιές της Βραζιλίας, όπου έζησε βαθιά στο πετσί του την φτώχεια και την "απανθρώπιση". Σπούδασε φιλοσοφία και κοινωνιολογία. Υπουργός Παιδείας της; Δημοκρατικής Κυβέρνησης, φυλακίστηκε το 1964 από την στρατιωτική χούντα της Βραζιλίας. Αποφυλακίστηκε μετά από διεθνή κατακραυγή, κι εξορίστηκε αρχικά στη Χιλή και μετά στην Βόρειο Αμερική και την Ευρώπη.
.